29اسفند،روزملی شدن صنعت نفت

هر سال آخرین روز اسفندماه تعطیل است شاید بسیاری از جوانان ما فقط می‌دانند که در این روز صنعت نفت در ایران ملی شده و کار مهمی صورت پذیرفته است، در حالیکه روز 29 اسفند 1329 تاریخی مهم در اوج مبارزات ضد استعماری مردم ایران تلقی می‌شود حادثه و رویداد 29 اسفند حاصل چندین سال مبارزات مردم ایران بود که منجر به خلع ید انگلیسی‌ها از نفت ایران شد. 

مساله نفت شمال و رقابت در خصوص آن :

در سال 1323 شرکت داچ شل و دو شرکت دیگر آمریکایی برای گرفتن امتیاز نفت به ایران آمدند، اعضای حزب توده با امتیاز نفت به آن‌ها مخالفت نمودند، دولت شوروی نیز هیاتی را برای بدست‌آوردن امتیاز نفت شمال به ایران فرستاد که مورد استقبال حزب توده نیز واقع شد، از این زمان دعوا بر سر به دست آوردن امتیاز نفت بین قدرت‌های خارجی در ایران بالا گرفت که سرانجام با تدبیر دکتر مصدق با تصویب قانونی در مجلس مبنی بر ممنوعیت دولت در مذاکره با نمایندگان رسمی وغیررسمی دولت‌ها برای امتیاز نفت بدون تایید مجلس بحران اندکی فروکش کرد.

پس از خاتمه جنگ آمریکائیان و انگلیسی‌ها نیروهای خود را در ایران کاهش دادند اما روس‌ها حاضر به تخلیه ایران نبودند و می‌خواستند با ایجاد ناامنی در آذربایجان و کردستان دولت ایران را وادار سازند نفت شمال را در اختیار آنان قرار دهد.

در سال 1993 م / 1328 هجری قرارداد نفتی ایران و انگلیس رو به اتمام بود و لازم بود که مجدداً قرارداد تنفیذ شود که این مساله با توجه به حساس‌شدن بحث نفت به یک معضل برای دولت و شرکت نفت انگلیس تبدیل شد، چون دولت انگلیس از محصول نفت ایران درآمد خوبی داشت نماینده خود به نام «نویل گس» را در چند مرحله به ایران فرستاد تا قرارداد را با پرداخت چند هزار لیره اضافی تنفیذ نماید در زمانی که چند روز بیشتر از عمر مجلس پانزدهم باقی نمانده بود تمدید قرارداد با قید دو فوریت به مجلس ارائه شد که اقلیت مجلس با آن به مخالفت برخاستند.

مسئله نفت در دوره نخست‌وزیری مصدق:

دکتر مصدق که در این زمان با مرحوم کاشانی همکاری نزدیک داشت و از حمایت ایشان برخوردار بود، در اردیبهشت ماه 1330 مامور تشکیل کابینه شد، طبق لایحه 9 ماده‌ای که مجلس شورای ملی و مجلس سنا آن را تایید کردند می‌بایست مساله خلع ید شرکت نفت انگلیس از صنایع نفتی صورت می‌پذیرفت و نفت ایران به مشتریان به نرخ عادلانه به فروش می‌رسید.

خلع ید از شرکت نفت انگلیس:
یک هیات بلند پایه مختلط از نمایندگان مجلس شورای ملی و مجلس سنا تشکیل شد و یازده نفر برای خلع ید انتخاب شدند که پنج نفر از مجلس سنا، پنج نفر از مجلس شورای ملی و مهندس حبیبی قائم مقام وزیر دارایی اعضای آن را تشکیل می‌دادند این هیات حدود بیست روز در آبادان به سر برد (23 اردیبهشت تا 11 خرداد 1331) در ابادان هیات با استقبال گسترده مردم و کارکنان ایرانی شرکت نفت روبه‌رو شد، از رئیس شرکت آقای اریک دریک خواستند حساب را تحویل دهد و روز 29 خرداد 1330 روز خلع ید نام گرفت پیامد خلع ید حائز اهمیت بود، چون 450 کارمند خارجی استعفا کردند، دولت‌های آمریکا، هلند، سوئد، بلژیک حاضر به همکاری با ایران نشدند، نفت‌کش‌ها که بیشتر انگلیس بودند از بارگیری امتناع کردند، و پالایشگاه آبادان . اما در برابر اراده مردم ایران کاری از پیش نبردند و روز سی‌ام مرداد 1330 آخرین واحد پالایشگاه هم تعطیل شد.

انگلیسی‌ها تهدید به دخالت نظامی می‌کردند اما امریکا به این خاطر که امکان دارد شوروی مداخله کند و هم اینکه براساس عهدنامه 1921 دخالت نظامی در ایران ممنوع شده بود جلوگیری نمود اما دولت امریکا نیز واکنش اعتراض‌آمیزی در برابر خلع ید داشت و ترومن رئیس‌جمهور امریکا از ضبط اموال شرکت توسط ایران ابراز نگرانی کرد . در این زمان اسنادی در خانه مسترسدان دیپلمات انگلیس که در تهران به سر می‌برد کشف شد این خانه در خیابان حافظ تهران، کوچه ایرج قرار داشت و آقای امین پاکروان از کارمندان شرکت نفت پی برد به خانه این فرد رفت و آمدهای مشکوکی وجود دارد و برخی کارمندان و روسای شرکت نفت به آنجا تردد می‌کنند که این مساله را با صادق هدایت در میان گذاشت و صادق هدایت به مظفر بقایی بیان کرد و خانه سدان توسط مقامات دادگستری مورد بازرسی قرار گرفت اسناد بسیاری به دست آمد و اسناد بسیاری نیز سوزانده شده بود، اسناد به دست آمده حاکی از همکاری عده‌ای رجال خود فروخته با شرکت نفت بود، اسناد مهمی از همکاری روزنامه‌نگاران سناتورها، وزراء، نمایندگان و نخست‌وزیرانی مانند رزم‌آرا و رجبعلی منصور و همچنین متن دست نوشته بعضی سرمقاله‌هایی که برای شخصیت‌ها مانند شاهپور بختیار نوشته شده بود برملا گردید.

دولت انگلیس به دیوان بین‌المللی لاهه و شورای امنیت سازمان ملل شکایت نمود که ایران دیوان لاهه را صالح برای رسیدگی ندانست چون براساس اظهار دولت ایران دیوان لاهه فقط به شکایات دولت‌ها از یکدیگر رسیدگی می‌کرد و ایران مدعی بود ما با یک شرکت خصوصی انگلیسی قرارداد داریم نه با دولت انگلیس، از دوازده قاضی ده نفر به نفع انگلیس رای دادند اما 2 قاضی معتقد بودند اول باید صلاحیت دیوان برای این داوری محرز شود بعد قرار صادر شود که در نهایت رای دیوان لاهه مورد قبول ایران قرار نگرفت.

با شکایت دولت انگلستان از ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد، دکتر مصدق برای پاسخ‌گویی در مورد ملی کردن صنعت نفت و اخراج انگلیس‌ها به نیویورک رفت در این جلسه مصدق اسناد مهمی را از دخالت دولت انگلستان در امور ایران و غارت نفت ایران ارائه داد و سخنرانی طولانی حدوداً چهل صفحه‌ای ارائه داد و چون مساله به نفع ایران بود نماینده فرانسه تقاضای مسکوت ماندن مساله را نمود و مصدق پس از یک ماه و مذاکره با مقامات آمریکایی و ترومن رئیس جمهور آن کشور سعی کرد کمک‌ آن‌ها را جلب کند، در نتیجه رای شورا به نفع ایران تمام شد که به علت قطع صادرات نفت و تحریم‌های اقتصادی و فشارهای دولت انگلیس، درآمد دولت ایران کاهش یافت و کشور دچار مشکلات شدید اقتصادی شد و دولت مجبور شد اوراق قرضه بفروشد اما ملت ایران در مقابل تحریم‌ها و بحران‌های اقتصادی مقاومت کرد و به پیروزی رسید.